باجه (شهری در اندلس)باجه، شهر و ناحیه‌ای مشهور در غرب اندلس اسلامی که امروزه شهر بِژا، مرکز ایالت آلنتژوی سفلی، و ناحیه‌ای به همین نام (بژا) در جنوب شرقی لیسبُن، پایتخت پرتغال، در جای آن قرار دارد. فهرست مندرجات۲ - پیشینه تاریخی ۳ - باجه در دوره اسلامی ۴ - قیام علاء بن مغیث ۵ - لشکرکشی عبدالرحمن بن حکم ۶ - حمله نرمانها ۷ - باجه در شورش مولدان ۸ - اختلاف بر سر حکومت در باجه ۹ - لشکرکشی موحدان به باجه ۹.۱ - اوضاع باجه در زمان موحدان ۱۰ - بازسازی باجه ۱۱ - باجه در زمان احمد بن محمد رازی ۱۲ - آثار تاریخی باجه ۱۳ - باجه خاستگاه علما ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منابع ۱ - دیدگاه جغرافی‌دانان مسلمانبه گفته برخی از جغرافی‌دانان مسلمان، باجه در رومی (لاتین) به معنای صلح بوده است و این احتمالاً به نام باستانی باجه، یعنی پاکس یولیا اشاره دارد. ۲ - پیشینه تاریخیباجه از شهرهای کهن اندلس بود و گفته‌اند که بنای آن به دوره رومی‌ها باز می‌گردد. [۲]
اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ج۱، ص۴۴، ترجمه کهن فارسی، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۷ش.
ناحیه باجه در دوره اسلامی محدوده وسیعی را در بر می‌گرفت و با ناحیه مارده مجاور بود. [۷]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۷۵۷.
[۸]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۳، ص۱۶۷.
[۹]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۳، ص۲۰۴.
[۱۰]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۳، ص۲۷۸.
[۱۱]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۳، ص۵۶۲.
[۱۲]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۴، ص۱۰۹.
[۱۳]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۴، ص۷۱۴.
[۱۴]
ابن سعید، علی، المُغرب فی حلی المَغرب، ج۱، ص۴۰۲ ۴۰۶، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۵۳م.
۳ - باجه در دوره اسلامیدر ۹۴ق/۷۱۳م اشبیلیه به تحریک جمعی از اهالی و مداخله مدافعان شهر که به باجه عقب نشسته بودند، سر به شورش برداشت. موسی بن نصیر با فرستادن پسرش عبدالعزیز این دو شهر را بازگشود. [۱۵]
اخبار مجموعه، ج۱، ص۲۵-۲۶، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
پس از فتح اسلامی، باجه محل اقامت دسته‌هایی از قبایل عرب گردید. هنگامی که ابوالخطار در اندلس به حکومت رسید (۱۲۵-۱۳۰ق)، سپاهیان مصری را در آنجا مستقر کرد و باجه به صورت ناحیه‌ای نظامی درآمد. [۱۹]
ابن قوطیه، محمد، تاریخ افتتاح الاندلس، ج۱، ص۴۳_ ۴۴، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۴ - قیام علاء بن مغیثدر ۱۴۶ق/۷۶۳م علاء بن مُغیث یَحصُبی (جُذامی) فرمانده سپاه مصر به تحریک منصور و داعیه عباسیان، در باجه قیام کرد و گروه بسیاری از مردم اندلس را بر ضد امیر اموی، عبدالرحمان الداخل، با خود همراه ساخت. [۲۱]
اخبار مجموعه، ج۱، ص۹۳-۹۴، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
[۲۲]
ابن عذاری، احمد، البیان المغرب، ج۲، ص۵۱ -۵۲، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، بیروت، ۱۹۸۳م.
۵ - لشکرکشی عبدالرحمن بن حکمدر ۲۱۴ق/۸۲۹م عبدالرحمان بن حَکَم به باجه لشکر کشید و در این ناحیه که از زمان فتنه منصور آشوب‌زده بود، آرامش برقرار کرد. ۶ - حمله نرمانهادر ۲۳۰ق/۸۴۵م نُرمان‌ها (مجوس) به باجه حمله کردند. [۲۷]
ابن دلایی، احمد، ترصیع الاخبار، ج۱، ص۹۸-۱۰۰، به کوشش عبدالعزیز اهوانی، مادرید، ۱۹۶۵م.
در حمله مجدد نرمانها در ۲۴۵ق/۸۵۹م به آب‌های غربی اندلس، شماری از کشتی‌های آنان در ناحیه باجه به دست مسلمانان افتاد. [۲۸]
ابن حیان، حیان، المقتبس، ج۱، ص۳۰۷-۳۰۹، به کوشش محمود علی مکی، بیروت، ۱۹۷۳م.
۷ - باجه در شورش مولدانباجه از ۲۶۱ق/۸۷۵م به بعد در جریان شورش «مُولّدان» آسیب‌ها دید و بارها به تصرف آنان درآمد. [۲۹]
ابن حیان، حیان، المقتبس، ج۱، ص۳۴۳- ۳۴۵، به کوشش محمود علی مکی، بیروت، ۱۹۷۳م.
[۳۰]
ابن حیان، حیان، المقتبس، ج۱، ص۳۸۰، به کوشش محمود علی مکی، بیروت، ۱۹۷۳م.
سرانجام عبدالرحمان الناصر، خلیفه اموی در نیمه جمادی‌الاخر ۳۱۷/ ژوئیه ۹۲۹ باجه را بر قلمرو خود افزود و دستور داد در آنجا قصبه‌ای برای اقامت والی و افراد او بسازند. [۳۱]
ابن حیان، حیان، المقتبس، ج۱، ص۲۴۵، به کوشش چالمتا و دیگران، مادرید، ۱۹۷۹م.
[۳۲]
ابن حیان، حیان، المقتبس، ج۱، ص۲۴۷- ۲۴۸، به کوشش چالمتا و دیگران، مادرید، ۱۹۷۹م.
بعدها رؤسای محلی باجه از طاعت حکومت مرکزی سرباز زدند، و سپس خاندانی از اشراف محلی به نام بنوطیفور چندی بر آنجا حکومت کردند. [۳۳]
ابن سعید، علی، المُغرب فی حلی المَغرب، ج۱، ص۴۰۳-۴۰۴، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۵۳م.
۸ - اختلاف بر سر حکومت در باجههنگامی که در باجه اختلاف بر سر حکومت بالا گرفت، ابن افطس، حاکم بطلیوس باجه را چندی به تصرف خود درآورد. اما سپاهیان ابن عباد، حاکم اشبیلیه این شهر را طی نبردی از دست او خارج ساختند. [۳۴]
عنان، محمد عبدالله، دول الطوائف، ص۳۵-۳۶، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
[۳۵]
عنان، محمد عبدالله، دول الطوائف، ص۸۲ -۸۳، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
پس از آن تا حدود سال ۴۳۶ق/ ۱۰۴۴م که باجه بار دیگر به استیلای بنو عباد درآمد، تحت حکومت والیان شِلب (دومین امیرنشین غرب اندلس پس از اشبیلیه) اداره می‌شد. [۳۶]
ابن عذاری، احمد، البیان المغرب، ج۳، ص۱۹۲-۱۹۳، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، بیروت، ۱۹۸۳م.
[۳۷]
عنان، محمد عبدالله، دول الطوائف، ص۴۳-۴۴، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
در ۴۷۵ق/ ۱۰۸۲م سپاهیان آلفونسوی ششم، پادشاه قشتاله باجه را به هنگام لشکرکشی به اشبیلیه غارت کردند. [۳۸]
ابن عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، ج۱، ص۲۸۸، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۴م.
[۳۹]
عنان، محمد عبدالله، دول الطوائف، ص۷۳_ ۷۴، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
بعدها در ۵۳۹ق/۱۱۴۴م ابن قَسی‌ّ (ه م) در غرب اندلس بر ضد مرابطون قیام کرد و شهرهایی را گرفت؛ اما میان او و یارانش اختلاف پدید آمد و برادرش در باجه به مخالفت او برخاست. [۴۱]
ابن خطیب، محمد، اعمال الاعلام، ص۲۵۱، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، ۱۹۵۶م.
۹ - لشکرکشی موحدان به باجهیک سال پس از استیلای مسیحیان بر باجه و دیگر شهرهای غرب، در ۵۴۱ق/۱۱۴۶م موحدان به اندلس لشکر کشیدند و بر این نواحی چیره شدند و سیدرای ابن وزیر، حاکم باجه و بطلیوس به اطاعت موحدان درآمد. [۴۳]
عنان، محمد عبدالله، عصرالمرابطین و الموحدین فی المغرب و الاندلس، ج۱، ص۳۲۷- ۳۲۸، قاهره، ۱۳۸۳-۱۳۸۴ق.
ابن وزیر در ۵۵۱ق/۱۱۵۶م باجه را به موحدان واگذاشت. [۴۴]
عنان، محمد عبدالله، عصرالمرابطین و الموحدین فی المغرب و الاندلس، ج۱، ص۳۴۸، قاهره، ۱۳۸۳-۱۳۸۴ق.
[۴۵]
ابن ابی زرع، علی، الانیس المطرب، ج۱، ص۲۰۰، رباط، ۱۹۷۲م.
۹.۱ - اوضاع باجه در زمان موحداندر زمان والیان موحدی، باجه اوضاعی آشوب زده داشت. از این‌رو، مسیحیان شنترین در ۲۲ ذیحجه۵۵۷ق/۱ دسامبر ۱۱۶۲م بر این شهر مستولی شدند و پس از ۴ ماه و اندی اقامت در آنجا، شهر و باروهای آن را ویران ساختند. [۴۶]
ابن صاحب الصلاه، عبدالملک، المن بالامامه، ج۱، ص۲۸۹، به کوشش عبدالهادی تازی، بیروت، ۱۹۸۷م.
به روایت دیگر، باجه ۱۰ سال بعد، در اول محرم ۵۶۸ق/۲۳ اوت ۱۱۷۲م به دست سپاهیان آلفونسو، پادشاه پرتغال (در روایات اسلامی، اذفونش ابن الرنک یا ابن الرنق) سقوط کرد و ویران گردید. [۴۷]
ابن صاحب الصلاه، عبدالملک، المن بالامامه، ج۱، ص۴۳۶، حاشیه‌های ۴ و ۵، به کوشش عبدالهادی تازی، بیروت، ۱۹۸۷م.
[۴۸]
عنان، محمد عبدالله، عصرالمرابطین و الموحدین فی المغرب و الاندلس، ج۱، ص۳۴۰-۳۴۱، قاهره، ۱۳۸۳-۱۳۸۴ق.
[۴۹]
عنان، محمد عبدالله، عصرالمرابطین و الموحدین فی المغرب و الاندلس، ج۲، ص۲۶، قاهره، ۱۳۸۳-۱۳۸۴ق.
[۵۰]
عنان، محمد عبدالله، عصرالمرابطین و الموحدین فی المغرب و الاندلس، ج۲، ص۸۶_ ۸۷، قاهره، ۱۳۸۳-۱۳۸۴ق.
۱۰ - بازسازی باجهدر ۵۷۰ق/۱۱۷۴م یوسف بن عبدالمؤمن دستور داد باجه را برای اسکان مجدد اهالی بازسازی کنند. چندی بعد عمر بن تیمصلت، والی شلب بر باجه حکومت یافت و شهر رونق پیشین را باز یافت [۵۲]
عنان، محمد عبدالله، عصرالمرابطین و الموحدین فی المغرب و الاندلس، ج۲، ص۹۱، قاهره، ۱۳۸۳-۱۳۸۴ق.
لیکن بار دیگر باجه بر اثر لشکرکشی آلفونسو در ۵۷۳ق/۱۱۷۷م آسیب دید و در پی شکست ابن تیمصلت در محرم ۵۷۴/ژوئیه ۱۱۷۸، از سکنه خالی شد. [۵۳]
عنان، محمد عبدالله، عصرالمرابطین و الموحدین فی المغرب و الاندلس، ج۲، ص۹۷_ ۹۸، قاهره، ۱۳۸۳-۱۳۸۴ق.
مسیحیان بار دیگر در ۵۸۶ق بر باجه و شهرهای مجاور تاختند و بر آنجا دست یافتند. در سال بعد لشکر یعقوب المنصور موحدی این منطقه را باز پس گرفت. [۵۴]
ابن ابی زرع، علی، الانیس المطرب، ج۱، ص۲۱۹، رباط، ۱۹۷۲م.
[۵۵]
ابن ابی زرع، علی، الانیس المطرب، ج۱، ص۲۶۹، رباط، ۱۹۷۲م.
سرانجام به سبب هرج و مرج اوضاع در اندلس و ضعف بنی نصر، باجه به دست مسیحیان افتاد. [۵۶]
ابن خطیب، محمد، اعمال الاعلام، ج۱، ص۲۹۳، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، ۱۹۵۶م.
۱۱ - باجه در زمان احمد بن محمد رازیباجه در زمان احمد بن محمد رازی (د ۳۴۴ق) شهری آباد و پر محصول بود و خیابان‌های وسیع و حمام‌ها و بازارها و مساجد فراوان داشت و گروهی از اعراب را در خود جای داده بود. [۵۷]
سالم، سحر عبدالعزیز، تاریخ بطلیوس الاسلامیه، ج۱، ص۱۹۹، اسکندریه، ۱۹۸۹م.
در آنجا عسل فراوان به دست می‌آمد و صنعت دباغی و کتان‌بافی رونق داشت و از معادن آن ناحیه نقره استخراج می‌شد.۱۲ - آثار تاریخی باجهدر باجه آثاری از طاق بناهای کهن و باروی شهر باقی مانده است که قدمت آنها به دوره‌های اسلامی و رومی باز می‌گردد. در سمت غرب شهر نیز قلعه‌ای در زمینی مرتفع واقع است که در ۷۰۱ق/۱۳۰۲م در محل یک قلعه کهن رومی بنا گردیده است. این قلعه برجی بلند به ارتفاع ۴۱ متر دارد. گفته می‌شود بخشی از قلعه در دوره اسلامی ساخته شده است. بجز این‌ها، کلیساهایی کهن در باجه برپاست. [۶۰]
عنان، محمد عبدالله، الاثار الاندلسیه الباقیه، ص۴۰۶- ۴۰۸، قاهره، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م.
۱۳ - باجه خاستگاه علماباجه خاستگاه علما و دانشمندانی صاحب نام بوده است.از آن جمله ایسیدور باجی است که تاریخ لاتینی او شامل رویدادهای فتح اسلامی تا ۱۳۷ق/۷۵۴م در دست است. [۶۱]
عنان، محمد عبدالله، الاثار الاندلسیه الباقیه، ص۴۰۶، قاهره، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م.
ابراهیم بن محمد باجی (سده ۴ق) نیز کتابی در شرح حال رجال و فقهای باجه داشته است. [۶۲]
ابن فرضی، عبدالله، تاریخ العلماء و الرواه للعلم بالاندلس، ج۲، ص۱۵۴، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
[۶۳]
ابن فرضی، عبدالله، تاریخ العلماء و الرواه للعلم بالاندلس، ج۲، ص۲۰۳، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
ابوولید سلیمان بن خلف باجی (د ۴۷۴ق) و ابوعمر یوسف بن جعفر باجی [۶۴]
سمعانی، عبدالکریم، الانساب، ج۲، ص۱۵-۱۶، به کوشش عبدالرحمان معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۶۵]
ابن سعید، علی، المُغرب فی حلی المَغرب، ج۱، ص۴۰۴ ۴۰۵، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۵۳م.
نیز از فقهای مشهور باجه بودند.۱۴ - فهرست منابع(۱) ابن ابار، محمد، الحلة السیراء، به کوشش حسین مونس، قاهره، ۱۹۸۰- ۱۹۸۵م. (۲) ابن ابی زرع، علی، الانیس المطرب، رباط، ۱۹۷۲م. (۳) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ. (۴) ابن حزم، علی، جمهرة انساب العرب، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۵) ابن حیان، حیان، المقتبس، به کوشش چالمتا و دیگران، مادرید، ۱۹۷۹م. (۶) ابن حیان، حیان، المقتبس، به کوشش محمود علی مکی، بیروت، ۱۹۷۳م. (۷) ابن خطیب، محمد، الاحاطه، قاهره، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م. (۸) ابن خطیب، محمد، اعمال الاعلام، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، ۱۹۵۶م. (۹) ابن دلایی، احمد، ترصیع الاخبار، به کوشش عبدالعزیز اهوانی، مادرید، ۱۹۶۵م. (۱۰) ابن سعید، علی، المُغرب فی حلی المَغرب، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۵۳م. (۱۱) ابن صاحب الصلاه، عبدالملک، المن بالامامه، به کوشش عبدالهادی تازی، بیروت، ۱۹۸۷م. (۱۲) ابن عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۴م. (۱۳) ابن عذاری، احمد، البیان المغرب، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، بیروت، ۱۹۸۳م. (۱۴) ابن فرضی، عبدالله، تاریخ العلماء و الرواه للعلم بالاندلس، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م. (۱۵) ابن قوطیه، محمد، تاریخ افتتاح الاندلس، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م. (۱۶) اخبار مجموعه، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م. (۱۷) اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ترجمه کهن فارسی، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۷ش. (۱۸) سالم، سحر عبدالعزیز، تاریخ بطلیوس الاسلامیه، اسکندریه، ۱۹۸۹م. (۱۹) سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالرحمان معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م. (۲۰) عنان، محمد عبدالله، الاثار الاندلسیه الباقیه، قاهره، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م. (۲۱) عنان، محمد عبدالله، دول الطوائف، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م. (۲۲) عنان، محمد عبدالله، عصرالمرابطین و الموحدین فی المغرب و الاندلس، قاهره، ۱۳۸۳-۱۳۸۴ق. (۲۳) مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق. (۲۴) یاقوت حموی، معجم البلدان. (۲۵) یعقوبی، البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۲م. (۲۶) L E vi - Proven ۵ al، E، X La Description de l'Espagne d'A h mad al - R z/ n، Al - Andalus، Madrid، ۱۹۵۳، vol XVIII. (۲۷) id، Histoire de l'Espagne musulmane، Paris/ Leiden، ۱۹۵۰. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منابعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «باجه (شهری در اندلس)»، شماره۴۲۹۸. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «باجه»، شماره۸۵. رده‌های این صفحه : اسپانیا | جغرافیای اسلامی | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی | مقالات دانشنامه جهان اسلام
|